Gdy sabotaż zaczyna się w sieci: dlaczego służby potrzebują armii cieni

W poprzednim tekście (dostępny tutaj) pisałem o cyfrowym radarze państwa – OSINT&A, BOLO, analityka danych. Coraz częściej kryzys zaczyna się nie na torach, granicy czy stacji energetycznej, tylko w sieci.
Najpierw w feedach pojawiają się dziwne zdjęcia, komentarze, memy, nowe hasła. Dopiero później widzimy skutki w świecie fizycznym.

W tej części schodzę poziom niżej i odpowiadam na pytanie z tytułu:

Skoro sabotaż zaczyna się w sieci – dlaczego służby potrzebują „armii cieni” i czym ta armia powinna być, żeby realnie pomagała, a nie przeszkadzała?

To będzie raczej mapa pojęć niż instrukcja „zrób to sam”. Bardziej o tym jak myśleć o armii cieni, niż jak ją „regulaminowo powołać”.

1. Po co w ogóle armia cieni? I dlaczego to nie jest konkurencja dla Cyber Legionu (MON)

Schemat jest już dobrze znany:

• dochodzi do sabotażu, incydentu, awarii,

• służby i policja jadą na miejsce, zabezpieczają ślady, odpalają procedury,

• w tym samym czasie infosfera eksploduje:

                  - filmy z miejsca zdarzenia,

                 - relacje „świadków” oraz "znajomych świadków",

                 - teorie spiskowe, memy, „analizy”,

                 - zorganizowane kampanie dezinformacyjne.

Państwo ma swoje narzędzia:

• policję i inne służby – do zwalczania przestępczości, sabotażu, szpiegostwa, wrogich operacji informacyjnych.

  To one (i tylko one) – z mocy prawa – walczą z przestępstwami, sabotażem, szpiegostwem, operacjami wpływu, dezinformacją.
  Ale jest jeden problem:

  Ilość danych, sygnałów i treści w sieci jest tak ogromna, żadna instytucja – nawet wzmocniona nowymi formacjami – nie jest w stanie na bieżąco tego wszystkiego przesiewać.

  Dlatego armia cieni nie jest konkurencją Cyber Legionu który jest przypisany do działań wojska. 

  Armia Cieni ma być:

  • filtrującą warstwą pośrednią,

  • gęstą siecią sensorów społecznych,

  • społecznym wzmacniaczem radaru, który działa tam, gdzie algorytmy i małe zespoły analityków po prostu nie wyrabiają.

  Sabotaż zaczyna się w sieci – ale nie w komentarzach na komendzie, tylko w tysiącach miejsc naraz.
  Bez społecznej „armii cieni” służby zawsze będą w infosferze pół kroku za przeciwnikiem.

  
  

  2. Czym armia cieni jest, a czym NIE jest

  Najpierw trzeba narysować granice, bo tu fantazja szybko potrafi nas ponieść.

  Armia cieni JEST:

  • społecznością ludzi, którzy:

    • potrafią używać narzędzi OSINT na sensownym poziomie,

    • rozumieją mechanizmy dezinformacji,

    • chcą realnie wspierać bezpieczeństwo państwa;

  • czymś w rodzaju cyfrowego OSP – ochotniczej straży pożarnej, tyle że do „pożarów informacyjnych”;

  • buforem między chaotycznym internetem, a ograniczonymi zasobami analityków i funkcjonariuszy.

  Armia cieni NIE JEST:

  • prywatną policją ani „cywilnym wywiadem”,

  • strukturą do nękania, doxingu, „wychowywania” przeciwników politycznych,

  • konkurencją dla Cyber Legionu czy służb,

  • narzędziem tłumienia niewygodnych opinii.

  Jeśli ten koncept ma mieć sens, musi mieć wbudowaną odpowiedzialność i samoograniczenie.
  Armia cieni ma patrzeć, rozumieć, filtrować, sygnalizować – a nie „łapać winnych w komentarzach”.

  3. Główne role i zadania armii cieni 

  Żeby armia cieni nie była tylko publicystycznym hasłem, warto nazwać kilka typowych ról – funkcji, które ktoś może pełnić.

  3.1. Filtr szumu

  Ludzie, którzy:

  • katalogują i tagują treści (czas, miejsce, temat),

  • wychwytują duplikaty,

  • robią krótkie opisy („co naprawdę widać na tym wideo?”, „co faktycznie mówi świadek?”).

  W sytuacji sabotażu na kolei czy ataku na infrastrukturę:

  • ich zadaniem nie jest ustalenie sprawcy,

  • tylko doprowadzenie do tego, że służby dostają 100 sensownie opisanych sygnałów, a nie 100 000 linków z TikToka.

  3.2. Lokalne sensory

  Osoby mocno osadzone w:

  • konkretnych regionach,

  • społecznościach (fora, grupy, komunikatory),

  • środowiskach (kolej, energetyka, NGO, samorząd, diaspora).

  To one widzą wcześniej:

  • dziwny ruch wokół torów,

  • nowe, agresywne narracje w lokalnych grupach,

  • „rekonesansowe” fotki wrzucane przez anonimowe konta.

  3.3. Wsparcie OSINT

  Proste, powtarzalne czynności:

  • wyszukiwanie i archiwizacja materiałów,

  • wstępne sprawdzenie, czy zdjęcie/film nie jest stare lub z innego miejsca,

  • mapowanie zasięgu określonych haseł, memów, narracji.

  W czasie, gdy służby zabezpieczają miejsce zdarzenia, armia cieni może w tym samym czasie zabezpieczać i porządkować materiał z infosfery.

  3.4. Cyfrowi strażacy od dezinformacji

  Ludzie nastawieni na komunikację:

  • zgłaszają podejrzane treści do fact-checkerów, a za pośrednictwem służb/policji do platform,

  • pomagają tłumaczyć oficjalne komunikaty na „język internetu”,

  • podbijają zasięg sprawdzonych informacji (np. BOLO, komunikaty służb),

  • gaszą w zarodku najgorsze fake newsy.

  3.5. Tłumacze i „mosty kulturowe”

  Osoby znające:

  • języki (ukraiński, rosyjski, białoruski, itp),

  • kody konkretnych subkultur.

  W wojnie hybrydowej to oni potrafią powiedzieć:

  • „to jest żart / mem / inside joke, nie panikujmy”, albo przeciwnie: „to jest kod, który w tej społeczności oznacza przygotowanie do czegoś poważniejszego”.

    
    

    
    

    
    
    

    
    

      4. Jak sobie wyobrazić strukturę armii cieni

       Nie ma jednej magicznej struktury. Zamiast rysować schematy, lepiej myśleć metaforami.

     4.1. Kręgi zaufania

     Koncentryczne kręgi:

• zewnętrzny – ludzie, którzy czasem coś zgłoszą, pomogą w otwartych akcjach, oznaczą fejki;

• środkowy – bardziej zaangażowani, przeszkoleni, biorący dyżury tematyczne;

• wewnętrzny – koordynatorzy, moderatorzy, łącznicy z instytucjami.

     Każdy krąg to inny poziom:

• odpowiedzialności,

• dostępu do narzędzi,

• wymaganego zaufania.

    4.2. Warstwy „od terenu do decyzji”

    Trzy warstwy:

• teren – zwykli ludzie, lokalne społeczności, świadkowie,

• przetwarzanie – armia cieni, OSINT, filtr szumu, analitycy,

• decyzja – służby, policja, itd.

    Armia cieni mieszka głównie w warstwie przetwarzania – między tym, co ludzie widzą i wrzucają   do sieci, a tym, co państwo jest w stanie realnie przyswoić.

  4.3. Gniazda tematyczne

   Zamiast jednej, monolitycznej armii – gniazda:

• „kolej / transport”,

• „energia / infrastruktura krytyczna”,

• „granica / migracje”,

• „wybory / procesy demokratyczne”.

   Każde może mieć trochę inną specyfikę, byle trzymało wspólny kręgosłup:

• zasady etyczne,

• standard bezpieczeństwa,

• kanały współpracy ze służbami.

    5. Rekrutacja: skąd brać ludzi?

    Potencjalne źródła:

• studenci i absolwenci:

  • kierunków technicznych,

  • bezpieczeństwa,

  • socjologii, dziennikarstwa, analizy danych;

• społeczności:

  • cyber / OSINT,

  • "bezpiecznicy" korporacji,

  • NGO zajmujące się dezinformacją, prawami człowieka, wsparciem uchodźców;

• ludzie z doświadczeniem:

  • w służbach, wojsku, mediach, samorządzie, biznesie.

Proces powinien odsiewać skrajności i „misjonarzy prywatnych wojenek”:

• krótki formularz (kim jesteś, co umiesz, po co tu przychodzisz),

• rozmowa online,

• proste zadanie:

  • higiena cyfrowa,

  • rozpoznawanie podstawowych fejków.

Od początku komunikat musi być jasny: to jest forma służby publicznej, a nie wstęp do zabawy w służby.

   6. Weryfikacja i poziomy zaufania

   Zaufanie musi być stopniowane, nie wszystko-albo-nic.

   Przykładowa logika:

• start – zadania niewymagające głębokiej weryfikacji (oznaczanie treści, udział w otwartych działaniach),

• potem – dla sprawdzonych:

  • bardziej wymagające zadania analityczne,

  • udział w dyżurach tematycznych,

  • dostęp do części narzędzi,

• najwyżej – role koordynacyjne, wymagające już poważniejszego sprawdzenia (konflikty interesów, stabilność, powiązania).

   Z tyłu ciągły mechanizm oceny:

• jakość pracy (nie tylko ilość),

• przestrzeganie zasad,

• reakcja na feedback.

   Chodzi o to, by wiedzieć, komu można powierzyć bardziej wrażliwe zadania.

  7. Zadania: jak uniknąć chaosu

Bez sensownego zadaniowania armia cieni to tylko zbiór ludzi, którzy „coś robią w internecie”.

Trzy podstawowe pytania:

1. Kto zleca?
   Jakiś punkt po stronie instytucji: centrum analiz, sztab kryzysowy, oficjalny fact-check.

2. Co konkretnie jest do zrobienia?
   Zamiast „sprawdźcie to”, lepiej:

   • „zbierzcie 20 przykładów tej narracji z ostatnich 24 godzin”,

   • „ustalcie, które nagrania faktycznie są z tego zdarzenia”,

   • „zróbcie prosty timeline, jak rozchodzi się ta informacja”.

3. Jak ma wyglądać efekt?
   Czy to ma być:

   • krótki raport,

   • mapka,

   • paczka oznaczonych materiałów,

   • lista pytań pomocniczych dla służb?

Im mniej ogólników, tym mniej domysłów i „twórczej nadinterpretacji”.

8. Narzędzia i standard raportowania

Środowisko pracy:

• wspólna, bezpieczna przestrzeń:

  • logowanie wieloskładnikowe,

  • role / uprawnienia,

  • logi działań;

• zero:

  • prywatnych skrzynek,

  • „robienia na priv Messengerze”.

Narzędzia:

• open-source lub na licencjach instytucjonalnych,

• podstawowy zestaw:

  • wyszukiwarki, archiwa, mapy,

  • narzędzia do analizy social mediów,

  • narzędzia do transkrypcji i tłumaczeń.

Raport:

1. Co znaleźliśmy? (konkretne przykłady, linki, screeny)

2. Na ile jesteśmy tego pewni? (skala + uzasadnienie)

3. Jaki może być wpływ? (np. na spokój społeczny, bezpieczeństwo, reputację instytucji)

4. Co naszym zdaniem warto zrobić dalej? (rekomendacja, nie decyzja)

9. Motywacje i nagrody

    Aby ludzie chcieli robić to długofalowo, muszą mieć powód większy niż sama ciekawość.

   Miękkie:

• poczucie sensu – realny wpływ na bezpieczeństwo,

• nauka – kontakt z praktyką, której nie ma w podręcznikach,

• społeczność – ludzie podobnie myślący o państwie i infosferze.

  Twardsze (jeśli państwo pójdzie w tę stronę):

• stypendia, konkursy, programy wsparcia,

• certyfikaty i rekomendacje (np. dla tych, którzy celują w cyber / analitykę),

• wsparcie sprzętowe / narzędziowe dla najbardziej zaangażowanych.

  Gamifikacja:

• poziomy, odznaki, wyróżnienia – o ile premiują jakość, nie sam spam.

10. Bezpieczeństwo i higiena psychiczna

Dwa szczególnie ważne ryzyka.

10.1. Techniczne i operacyjne

• próby infiltracji przez wrogie służby,

• wycieki danych,

• użycie struktury do prywatnych celów.

Odpowiedź:

• kręgi zaufania,

• zasada „need to know”,

• możliwość audytu działań.

10.2. Psychiczne

Ludzie będą oglądać:

• przemoc,

• rozpacz,

• panikę,

• hejt.

Dlatego potrzebne są:

• szkolenia z higieny psychicznej,

• normalizacja tego, że „to na mnie źle działa”,

• możliwość zrobienia kroku w tył bez stygmatyzacji.

11. Etyka i prawo: żeby nie wyszło cyfrowe ORMO

Trzy filary.

1. Zakres działania

   • tylko dane jawne (open source),

   • zakaz doxingu i nagonki na osoby prywatne,

   • koncentracja na:

     • bezpieczeństwie,

     • działaniach wrogich służb,

     • zorganizowanej dezinformacji.

2. Odpowiedzialność

   • jasno opisane zasady (co wolno, czego nie),

   • procedury reagowania na nadużycia,

   • świadomość, że „dobra intencja” nie zwalnia z odpowiedzialności.

3. Transparentność

   • okresowe, zanonimizowane raporty:

     • liczba zgłoszeń,

     • typy zagrożeń,

       
       

       
       

       
       
       

       
       

12. Sabotaż kolejowy jako przykład: gdzie armia cieni mogłaby wesprzeć służby i policję

Wyobraźmy sobie konkretną sytuację: sabotaż na kolei (jakże na czasie)

Ktoś ingeruje w tory. Jest realne ryzyko wykolejenia pociągu, zagrożone jest życie ludzi.
Służby i policja:

• zabezpieczają miejsce,

• prowadzą śledztwo,

• współpracują z prokuraturą, zarządcą infrastruktury, być może służbami wojskowymi.

Równolegle w sieci:

• pojawiają się pierwsze filmiki i zdjęcia,

• wybuchają spekulacje,

• wchodzą zorganizowane narracje („to na pewno oni”, „to prowokacja”, „państwo nic nie robi”).

Jak mogłaby pomóc armia cieni?

12.1. Przed zdarzeniem

• lokalni wolontariusze z „kolejowego” gniazda:

  • widzą dziwne ogłoszenia, „rekonesansowe” zdjęcia, nietypowe zachowania przy torach,

  • zgłaszają to przez ustalony kanał – dalej to już domena służb;

• w infosferze:

  • rośnie liczba treści normalizujących sabotaż,

  • powstają memy i hasła, które mogą być preludium do realnych działań.

Armia cieni nie łapie sprawców, ale podnosi rękę odpowiednio wcześnie: „tu dzieje się coś dziwnego, przyjrzyjcie się”.

12.2. W trakcie i zaraz po zdarzeniu

• ktoś wrzuca nagrania z miejsca; armia cieni:

  • oddziela materiały faktycznie z tego zdarzenia od starych / z innych krajów,

  • porządkuje je w czasie i przestrzeni (timeline, mapa);

• policja i służby wydają pierwsze komunikaty; wolontariusze:

  • pomagają je „przetłumaczyć” na zrozumiały język,

  • wzmacniają ich zasięg, żeby przebiły się przez chaos;

• pojawiają się automatyczne oskarżenia („to wina X/Y”, „państwo coś ukrywa”); armia cieni:

  • zgłasza najbardziej szkodliwe fejki,

  • dokumentuje „kto co pcha” – dla analityków i służb.

Celem jest:

• ograniczyć chaos informacyjny,

• dać służbom obraz tego, jak wygląda infosfera wokół zdarzenia.

12.3. Po zdarzeniu

Kiedy sytuacja na miejscu jest opanowana, armia cieni może:

• przeanalizować przebieg zdarzeń w sieci:

  • kiedy pojawiły się pierwsze sygnały,

  • jak rosła fala paniki,

  • gdzie wchodziły operacje wpływu;

• wyciągnąć wnioski:

  • co usprawnić w komunikacji,

  • jakie hasła / narracje trzymać w stałym monitoringu,

  • które społeczności są szczególnie podatne na dane typy przekazów;

• pomóc budować odporność społeczną:

  • materiały edukacyjne,

  • instrukcje „jak reagować informacyjnie na sabotaż”,

• lokalne spotkania / Q&A z ekspertami.

13. Zakończenie: służby na pierwszej linii, armia cieni jako wzmacniacz

Sabotaż zaczyna się dziś w sieci – w memach, komentarzach, dziwnych ogłoszeniach, „rekonesansowych” fotkach, kampaniach narracyjnych.
Dopiero później widzimy go na torach, granicy, w infrastrukturze.

Nasze służby i policja pozostaną na pierwszej linii:

• będą ścigać sprawców,

• rozbijać siatki szpiegowskie,

• przeciwdziałać sabotażom,

• walczyć z operacjami wpływu.

Do ich zadań dochodzi jednak nowy front: infosfera. Świat, w którym:

• każdy ma broń informacyjną (smartphone) w kieszeni,

• każdy może być nieświadomym przekaźnikiem dezinformacji,

• każdy kryzys informacyjny może w ciągu godzin urosnąć do rangi zagrożenia bezpieczeństwa państwa.

W takim świecie służby same, nawet przy najlepszych intencjach i zasobach, będą miały ograniczony zasięg.
Po prostu nie da się własnymi siłami obserwować każdego kąta internetu, każdej lokalnej grupki, każdego mema.

I właśnie tu jest miejsce na armie cieni:

• obywateli, którzy nie chcą tylko patrzeć, jak rośnie chaos,

• ludzi, którzy chcą wykorzystać swoje cyfrowe kompetencje w sposób odpowiedzialny,

• społeczność, która potrafi patrzeć tam, gdzie instytucje fizycznie nie zdążą dojechać.

Idealny obraz jest prosty:

Służby i policja – z mandatem, narzędziami i odpowiedzialnością – stoją na pierwszej linii bezpieczeństwa fizycznego i informacyjnego.
Armia cieni stoi za nimi i obok nich, dostarczając im lepszy obraz infosfery: szybciej, szerzej, precyzyjniej.

To jest właśnie cyfrowy patriotyzm w praktyce:

• nie tylko machanie flagą w komentarzach,

• nie tylko oburzone wpisy po każdym kryzysie,

• ale konkretna, zorganizowana praca na styku danych, informacji i bezpieczeństwa.

Jeżeli sabotaż zaczyna się w sieci, to bez armii cieni służby zawsze będą reagowały pół kroku za późno.
Z armią cieni – mają szansę:

• szybciej zobaczyć to, co nadchodzi,

• lepiej zrozumieć, co naprawdę się dzieje,

• mądrzej odpowiedzieć, zanim ktoś zdąży przekuć memy w realne szkody.

14. Podsumowanie 

Wystarczy spojrzeć na Ukrainę, żeby zobaczyć, jak wygląda pełnoskalowa wojna, w której pociski lecą równolegle z kampaniami dezinformacji, a każde uderzenie w infrastrukturę jest poprzedzone uderzeniem w świadomość społeczną. Ostatnie incydenty w Polsce – od sabotażu na kolei po coraz śmielsze operacje wpływu – są tylko słabszym echem tego samego zjawiska i sygnałem, że „to już tu jest”, a nie „kiedyś do nas przyjdzie”. Jeżeli chcemy, żeby państwo realnie nadążało za taką skalą zagrożeń, musimy traktować infosferę tak samo poważnie jak granice, linie kolejowe i energetykę – a to oznacza, że obok profesjonalnych służb i policji potrzebujemy odpowiedzialnie zorganizowanej „armii cieni”, obywateli, którzy staną się ich sprzymierzeńcami w obronie wspólnego bezpieczeństwa.